Pierwszy zegar na wieży zamkowej został zbudowany w 1622 r. przez zegarmistrza warszawskiego Jana Suleja.
Zegar zamkowy uległ poważnemu uszkodzeniu podczas pożaru Zamku w dniu 17 września 1939 roku. Jego wskazówki zatrzymały się na godzinie 1115 i w tym położeniu pozostawały aż do całkowitego zniszczenia Zamku przez hitlerowców w końcu 1944 roku.
Decyzję o odbudowie Zamku Królewskiego władze PRL podjęły w styczniu 1972 roku. Wkrótce po tej decyzji grupa warszawskich rzemieślników postanowiła zbudować nowy zegar wieżowy dla Zamku.
Odbudowy zegara wieżowego podjął się w czynie społecznym zespół członków Cechu Złotników, Zegarmistrzów, Optyków, Grawerów i Brązowników Miasta Stoł. Warszawy w połowie 1972 roku. Kierownikiem Zespołu Budowy Zegara został mistrz zegarmistrzowski Władysław Zaleski. W skład zespołu weszli również: absolwent Wydziału Mechaniki Precyzyjnej (obecnie Wydz. Mechatroniki) PW mgr inż. Marek Górski oraz autor Mniniejszego opracowania (zatrudniony wtedy na tym wydziale na stanowisku docenta).
Wobec braku pozostałości po dawnym mechanizmie zegara jak również jakiejkolwiek dokumentacji dotyczącej mechanizmu, nie było możliwe wierne zrekonstruowanie mechanizmu zegara. Powstała zatem konieczność opracowania nowej jego konstrukcji.
Szczegółowe założenia konstrukcyjne mechanizmu zegara i dokumentację konstrukcyjną - pod moim kierunkiem - opracował mgr inż. M. Górski, zatrudniony w tym czasie w Centralnym Biurze Konstrukcyjnym Obrabiarek w Pruszkowie. Dokumentacja konstrukcyjna mechanizmu składała się z ok. stu rysunków wykonawczych poszczególnych części i kilkunastu skomplikowanych rysunków złożeniowych.
Zgodnie z założeniami powstała konstrukcja mechanizmu zegarowego z regulatorem wahadłowym i napędem obciążnikowym, wybijającego godziny i kwadranse, o zasadzie działania takiej jak tradycyjnych zegarów wieżowych, jakie budowano od XVIII wieku. Jednak w konstrukcji tej przewidzieliśmy zastosowanie wielu najnowszych osiągnięć techniki (m.in. samoczynne "nakręcanie" zegara, tj. podnoszenie obciążników napędowych za pomocą silnika elektrycznego).
Dokumentację wystroju zewnętrznego, tj. tarcz i wskazówek zegara, wiernie odtwarzającą jego dawny wygląd na podstawie ocalałych elementów oraz przedwojennych zdjęć fotograficznych, jak również zachowanych materiałów inwentaryzacyjnych, opracował - także w czynie społecznym - Zespół Urbanistyki i Architektury Instytutu Przemysłu Budowlanego PW pod kierunkiem prof. inż. arch. Stanisława Marzyńskiego.
Założenia konstrukcyjne oraz dokumentację konstrukcyjną mechanizmu zatwierdziła Komisja Architektoniczno-Konserwatorska przy Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego pod przewodnictwem profesora PW prof. dr hab. inż. arch. Jana Zachwatowicza - w dniu 18 kwietnia 1973 r., a dokumentację projektową wystroju zewnętrznego - w dniu 24 października tegoż roku. Bezpośrednio po zatwierdzeniu obu dokumentacji członkowie Zespołu Budowy Zegara Zamkowego przystąpili do wykonywania elementów mechanizmu oraz tarcz i wskazówek.
Najważniejszy etap prac przy mechanizmie zegara, tj. prace wykończeniowe i montaż, wykonano w prowizorycznej pracowni mieszczącej się przy ul. Bugaj 14, gdzie przez kilka miesięcy członkowie Zespołu spotykali się po godz. 1900 i pracowali do późnych godzin nocnych. Prace te wykonali następujący mistrzowie: Władysław Zaleski, Eugeniusz Wójcik i Stanisław Gałązka, a pomagali także: Jan Stefanek, Wacław Mandryk, Juliusz Pazderski, Mieczysław Soporek, Zbigniew Wierzbicki. Podczas montażu mechanizmu z Zespołem ściśle współpracował autor niniejszego opracowania. Mechanizm chodu po raz pierwszy uruchomiono w dniu 4 maja 1974 roku.
Na podstawie dokumentacji opracowanej pod kierunkiem prof. S. Marzyńskiego kilku członków Zespołu Budowy Zegara przystąpiło do wykonania elementów czterech tarcz i czterech par wskazówek.
Kwadratowe tarcze, których boki mają długość 282 cm, wykonane są z blachy miedzianej zamocowanej na szkieletach ze stali nierdzewnej. Cyfry i rozetki dekoracyjne oraz obramowujące je okręgi wykonane są również z miedzi i pokryte warstwą złota. Montażem tarcz kierował Jan Stefanek.
W środkowej części tarcz umieszczone są wizerunki słońca - również pozłocone, przy czym na każdej z tarcz mają one "twarze" o różnych wyrazach: smutek, obojętność, uśmiech i wesołość (przed zamocowaniem tarcz na ścianach wieży powstał problem: które "twarze" mają być zwrócone na poszczególne strony świata; jednak w czasie montażu tarcz na wieży o sprawie tej jakoś zapomniano i zadecydował przypadek).
Wskazówki, których całkowite długości wynoszą: godzinowa - 174 cm, a minutowa - 205 cm, wykonano z prętów miedzianych, a ich końcówki są również pokryte warstwą złota.
Złocenie elementów tarcz i wskazówek wykonali: doc. dr Jan Socha i mgr inż. Sławomir Safarzyński w Instytucie Mechaniki Precyzyjnej w Warszawie. Ogólnie na pokrycie elementów tarcz i wskazówek zużyto ok. 14 kg czystego złota, które dostarczyła Mennica Państwowa.
W drugiej połowie czerwca 1974 r. zmontowane tarcze przewieziono na odpowiednich platformach na Plac Zamkowy i ustawiono obok Kolumny Zygmunta, co umożliwiło obejrzenie ich z bliska licznie gromadzącej się tu publiczności.
W dniach 26 i 27 czerwca 1974 r. tarcze zegarowe wciągnięto na wieżę i zamocowano w przewidzianych na nie miejscach. Tarczę z datą 1622, tak jak to było przed zniszczeniem Zamku, zamocowano na wschodniej ścianie wieży, tj. od strony Dziedzińca Wielkiego.
Dwa dzwony zegarowe wykonał w czynie społecznym ludwisarz z Węgrowa Antoni Kruszewski wraz z synami Adamem i Andrzejem. Większy dzwon, przeznaczony do wybijania godzin, ma masę 860 kg, mniejszy - do oznajmiania kwadransów - 440 kg. Tak jak dawniej, umieszczenie dzwonów przewidziano wewnątrz kopuły wieży.
Kolejność transportu obu części kopuły i zegara na wieżę zaplanowano następująco: najpierw podniesienie i ustawienie dolnej części kopuły, następnie wciągnięcie obu dzwonów zegarowych i ustawienie ich na górnej powierzchni stropu wieży, wciągnięcie mechanizmu zegarowego i wreszcie podniesienie i ustawienie górnej części kopuły.
Szczególnie ważnym dniem w historii odbudowy Zamku Królewskiego była sobota 6 lipca 1974 roku. Na dzień ten przewidziano osadzenie na wieży gotowej kopuły - zmontowanej na ziemi obok wieży. Przed ustawieniem górnej części kopuły mechanizm zegarowy został wniesiony na wieżę i wstawiony do przeznaczonego dlań pomieszczenia przez otwór w stropie. Wymagało to szczególnie dużej uwagi, zarówno ze strony operatora dźwigu, jak i osób obecnych na wieży.
Natychmiast po zakończeniu prac związanych z montażem kopuły na wieży, członkowie Zespołu przystąpili do ustawienia mechanizmu na specjalnej betonowej podstawie i uruchomienia go oraz przyłączenia do niego młotków uderzających w dzwony, które zawieszono w górnej części kopuły.
Uroczystość zakończenia pierwszego etapu odbudowy i przekazania bryły Zamku Królewskiego odbyła się w piątek 19 lipca 1974 r., kiedy to o godzinie 1115 ponownie ruszyły wskazówki zegara zamkowego (mechanizm uruchomił autor tego opracowania).
Od chwili uruchomienia zegara, przez 40 lat działania mechanizmu, nie zdarzyła się ani jedna awaria wynikająca z nieprawidłowej konstrukcji mechanizmu lub wadliwego jego wykonania, albo spowodowana niewłaściwą konserwacją. Również ślady zużycia się mechanizmu (np. kół zębatych) po tylu latach nieprzerwanej pracy mechanizmu są ledwie zauważalne.
Zegar na wieży zamkowej był pierwszym całkowicie ukończonym i działającym urządzeniem w odbudowywanym Zamku Królewskim. Jednak dla nas - konstruktorów i wykonawców zegara, jest on czymś więcej niż tylko "działającym urządzeniem". Mamy bowiem wrażenie, że z chwilą uruchomienia zbudowanego przez nas zegara, po 35 latach przerwy, do Zamku wróciło życie ...
Fot. 1. Tablica pamiątkowa w pomieszczeniu zegarowym (fot. Z. Mrugalski)
Fot. 2. Nowy mechanizm zegara zamkowego (fot. z. Mrugalski)
Fot. 3. Zegar na wieży zamku Królewskiego w Warszawie (fot. Z. Mrugalski)
